3.1- ARKEOLOGIA
3.1.1 - TRIKUHARRIAK
Trikuharriak gure arbasoen kristautasunaren aurreko monumentu megalitikoak dira, gorpuak ehorzteko eratzen zirenak. Bere egiturak antzerakoak izaten aixkomentean: lurrean finkatutako harriak, zutik, eta estaltzeko harlauza handiak gainean..
ARTZANBURUKO TRIKUHARRIA
Kokapena:* Aizkorriko megalitotegia
* Artzanbururen hegoaldera dauden larreetan, Urbiako Partzoneriko mugatik hurbil.
* Long.: 01º 19’ 10’’, Lat. : 42º 58’ 37’’, Alt.: 1.305 m., X.: 551.640 Y.:4.758.665, Z.: 1.305
* Deskribapena: Trikuharri labur itxia.
* 1918ko induskariek ziotenez, 12 m.ko diametroa eta 1’50 m.ko altuerako tumulua zen. Ganbara, zutik dauden lau harlosek eta barnealdera eroritako beste batek osatzen duten esparru errektangular bat da.
Gaur egun: bere erdian, 13’50 m. diametroko eta 1’50 mko altuera duen tumulua. Erdiko kraterrak, 6’50 m. diametrokoa, beste bat du bere barnean, 2x2 m. diametrokoa eta 0’70 m. sakonerakoa. Bertan aurkitzen dira 4 ganbara-harlauza angelua eratuz, eta apurtutako beste batzuen zatiak. Bertako kareharriak, industzaileek aipaturiko inguruko hareharrizkoak ziren, estalki-harlauzak izan ezik.
Historia: On Joxemiel Barandiaranek aurkitu zuen 1917an, eta Telesforo Aranzadi eta Eugenio Egurenekin batera induskatu zuen 1918an.
Materialak: Giza-hezurrak: gutxienez gizabanako heldu bati dagozkienak. Animali-hezurrak: zehaztugabeak.
Sekuentzia kulturala: neolito-brontzea.
3.1.2- TUMULUAK
Tumuluak hilobi bat edo gehiago (sarritan dolmenak) estaltzen dituzten lur edo harri-metaketa handiak dira.
MALLAKO TUMULUA
Kokapena: * Aizkorriko megalitotegia
* Malla-tokian, izen bereko saroitik 300 m.ra. HMrantz.
* Long.: 01º 18’ 05’’, Lat. : 42º 59’ 01’’, Alt.: 1.045 m., X.: 550.200 Y.:4.759.395, Z.: 1.045.
* Deskribapena: Tumulu zirkular nahasia.
* Historiaurrean nahiko arruntak ei ziren, eta honako honen neurriak hauek dira: 11 m.ko diametro eta 0’50 m.ko altuera. Erdiko kraterra 1’50 m. diametro eta 0’30 m. sakonerakoa izanik, ez du ganbara-harlosarik. Bertako kare-harriz egindakoa da.
Historia: juan San Martinek aurkitu zuen 1953an, eta ez da induskatua izan.
Sekuentzia kulturala: neolito-brontzea.
.
.----------------
3.2- OROGELATRIA: MENDIEN GURTZA
Edozein lurraldetan, garai eta erlijio guztietan, mendiak erakargarritasun berezia izan du jainkoen gurtzarako.
Antzinako Grezian, 2911 metro zituen Olinpo mendia jainkoen bizilekua zela uste zen. Bertan bizi ei ziren Zeus eta bere emaztea Hera, anaia Poseidon, eta seme alabak Apolo, Hermes, Hefesto, Ares eta Dioniso. Bestalde, mitologiako Musak Parnaso mendian bizi ziren, eta bertan zegoen Pitiasko orakulua, poetentzat munduaren erdigunea zena. Hain zuzen, Kastaliako iturria hartzen zen inspirazio poetikoko iturri nagusitzat.
Indian, Kailasa mendia Shiva jainkosaren bizitokia da, eta monastegi budistak Nepalgo mendi garaietan eraiki ziren. Txinako enperadoreek sakrifizioak mendietako gailurretan egiten zituzten, eta taoisten ustetan, hilezkorren arimak mendietan bizi dira, hala nola Japongo Fuji-Yaman. Balin ere, Gunung Agung mendia sakratutzat daukate hildakoen arimak bertan bizi direlako.
Hegoameriketako inka, azteka edo maya kultura prekolonbinoetan, ez ziren soilik mendi gailurretan tenplu paregabeak eraikitzera mugatu, harrizko muinoak ziruditen piramidez edertu baitzituzten lurralde lauak. Inkak Machu Pichu eraiki zuten mendi gailurrean.
Bibliak dioenez kanaeoak altareak eta tenpluak leku garaietan jasotzen zituzten, eta hebraitarrak mendiak Yaveri eskaini zizkioten. Moisesek taulak Sinai mendian jaso zituen, eta Itun Berrian zein Zaharrean ugariak dira aipamenak.
Mendiak sakratuak ziren jada kristautasunaren aurreko euskaldunentzat. Lamien kontakizun gehienetan lamiak mendian zuten bizilekua, eta historiaurreko aztarnategi askotan trikuharriak eta harrespilak bazter menditsuetan zeuden. Badirudi hasierako hainbat ermita eta haitzulo santu, garai bateko gurtza astral eta idolatrak indargabetzeko eraiki zirela.
Aita On Jose Miel Barandiaran jakintsuak zioenez, historiaurreko jendearen bizileku, hilerri eta aztarnak mendietan aurki daitezke, gaur egungo artzaien etxabolen aitzindari. Ondoren etorri dira kristautasunaren hainbat seinale eta eraikuntza: Beolarrako Andre Maria, Izkizko San Bartolome, Santorkaria eta Sarratxo, Gibijoko Santa Engrazia, Badaia eta Arratoko Santa marina, Entziako San Bitor, Urbasa eta Andiako Santa Marina, Beriaingo San Donato, Andia eta Aratz-Aizkorriko San Adrian, Gorbeiako gurutzea, Aizkorriko gurutzea, Elgeako Santa Marina, Erkudeko Santa Maria, Hirukutzeta, Ernioko gurutzea, Aralargo San Migel, Larruneko Santispiritu, Irati bideko Salbatore, Auskiko Andre Maria, Soihartzako Andre Maria, Araneko Santa Magdalena, Muskildako Andre Maria, eta bertze hainbat.
Hogeigarren mendearen hasieran gurutze ugari jarri ziren mendietan, Leon XIII Erromako Aita Santuak hala eskatuta kristautasunaren seinale. Aloñako gurutzeaz gain, Euskal Herrian beste asko jaso ziren. Gorbeiakoa da ezagunenetakoa.
Gaur egun, fede edo sinesmen jakin bati jarraitu barik ere, euskaldun askoren bizitza mendiari lotuta dago, gailurretara igotzeko sena bizirik dirauela. Goi aldean lurra eta zeruaren ertzak besarkada batez ukitzen diren lekuan.
.
.------------------
3.3- KAROBIAK
Karegintza antzinakoa izan arren, duela bost mende indartu zen bere erabilerak, artoa eta arbia ereiten zen soroetan botatzeko, uzta hobeak lortzeko asmoz. Baina horrez gain, bazituen beste hamaika erabilbide, hala nola letxeriaz baserriak zuritzeko, itoiak desinfektatzeko, igeltseroak morteroa egiteko, fruta arbolen enborretan emateko ...
Oñatik garai batean bostehun baserri inguru zituen, eta gehienen inguruan zeuden karobiak. Hogeigarren mendearen erdi aldera hasi zen karobien gainbehera, lan neketsua izanik lantegietan jornala irabaztea errazago zelako, eta bestalde kare industriala erraz lor zitekeelako prezio onean. Uribarri auzoko Urzelai baserria izan zen azkenetarikoa langintza hau uztean, eta baserriko beharrak betetzeaz gain, Garai enpresarako ere egiten zuten karea.
Karea egiteko bi lehengai ezinbestekoak dira: kararria eta egurra. Harri denak kalitate berekoak ez direnez, estima gehien Aloña, Orkatzategi eta Andarto ingurukoak dute. Kararria kare bihurtzeko beroa ezinbestekoa zen, eta egur dexente erretzen zen ekinaldi bakoitzean. Horretarako bi karobi mota zeuden, lurzulokoa eta zakarrezkoa.
Lurzuloko karobia zuzenean lurrean egiten zen aitzurrarekin, eta ataka izan behar zen lekua harriz eraikitzen zen. Gehienak mendian kokatzen ziren, kararria eta egurraren gertutasunaz baliatzeko. Mendeurreneko urte honetan ehunen bat lurzuloko karobi katalogatuta daude, egoera onean bizpahiru besterik ez badaude ere.
Zakarrezko karobian ostera, eraikuntza osoa harrizkoa da, bereziki horretarako eraikia. Aurreko motakoa baino modernoagoa, baserri inguruetan berrogeitahamarretik gora aurki daitezke gaur egun, eta batzuk dexente ondo iraun dute, hogeitik gora badira oraindik zutik daudenak.
Kare isurketa
Karobiari sua eman baino lehen, kararria eta egurra franko pilatu behar zen, behin hasiz gero ez zegoelako etenik. Hasteko, karobi barruan eta atakaren altueran, hau da, beheko sarrera txikiaren parean, ganga bat egiten zen harri handienekin. Horretarako ibilitako espezialistak zeuden, lan zailena zen eta.
Bestalde, labearen barren-barrenean erregaiaren errautsak geratzen diren lekua hautsontzia izanik, bertatik kanpoko aldera kainu bat egiten da. Bere erabilera bikoitza da, errautsak ateratzeaz gain airea sartzeko ere balio duelako, suari tiro ona emanaz. Gangan ipintzen den azken harria giltzarria izango da, ganga osoari sostengua ematen diona. Ondoren, gainerako kararriak botatzen dira labe barrura goiko ahotik, karobia guztiz bete artean. Ganga azpian geratu den hutsunea egurrez beteko da atakatik, eta sua emango zaio.
Gau eta egun jardungo du suak, hasieran motel labea eta kararria ondo lehortu arte, eta gero indarrez. Egurra eten barik sartu behar zaio. Bostgarren egunerako kararria egosi egingo da, karea bihurtuz. Honela, lanak modututa geratuko dira. Karea hotziketan utziko ondoren, erabat gogortu aurretik goiko zulotik aterako da.
Lan gogorra eta neketsua zela diote aritutakoak, gau eta egun sua zaintzen egoteaz gain, hautsa sortzen zelako, eta kareak eskuak erreta uzten zituelako ateratzeko unean.
.
.------------------
3.4 - ABELTZANTZA
3.4.1- ABELTZANTZAREN HISTORIA
Abeltzantzaren historiaurrean Euskal Herriko biztanleek, Europako beste lurraldeetakoek bezalaxe, Neolitikoaren garaian (J.a. 3500 urte) hasi ziren abereak hezten eta etxekotzen, aurretik ehizan soilik baitziharduten. Honela laburbiltzen da aroen bilakaera eta animalien bizitzeko era:
1- Erdi aro paleolitikoa, Musteriensea, -90.000 j.a.urteak: abelgorrien ehiza: uroa, bisontea.
2- Goi paleolitikoa, Aurinazensea, Solutrensea eta Magdaleniensea, -35.000 j.a.urteak: bereziki oreina, sarrioaren ehiza nagusiki, eta basahuntza
3- Mesolítiko aroa, Aziliensea eta Mesolitikoa, -9.000 j.a.urteak: oreina, basurdea eta orkatza. Abereak hezteko urratsak
4- Neolitikoa, -4.500 j.a.urteak: abereak etxekotuta, era berean ungulatuen ehizan jarraituz
5- Metalen aroa, Eneolitikoa, Brontze aroa eta Burdin aroa, -2.600 j.a.urteak: ardi artzaintza transhumantea
Brontzezko aroan nabarmentzen da ardi artzaintza, eta garai horretakoak dira mendietan aurkitzen diren hainbat estazio megalitiko, hala nola Mailako tumuloa, Artzanburuko dolmena, edo Zorroztarriko menhirra. Bestalde, haitzuloetan ere aztarna ugari utzi zizkiguten artzainek, Zabalaitzeko brontzezko haizkora kasu.
Gaur egun Aloñako mendikatean dabilen aberea lau motatakoa da bereziki, zaldi/behorrak, mendi behiak, ardiak eta ahuntzak. Ugarienak, zalantza barik, ardiak dira. Gainera, ardiak arraza batekoak diren bitartean, ezin da gauza bera esan beste abereez.
3.4.2 - ARTZANTZA
Gure mendietako ardia Latxa buru beltza izenekoa da, esne asko ematen duena, azkarra eta mendizalea, ondo egokituta dagoena paraje maldatsuetara, eta ugaltze zikloak nolabait larreen zikloetara moldatu duena, maiatzean mendira igoz eta urrian jaitsiz. Baserritar belaunaldi ugariri eman dio ardi mota honek bizibidea, eta arrazaren garbitasuna mendeetan bikain gorde du. Hiru dira ardiaren ekoizpenak: esnea, gatzatua edo gazta egiteko; okela, 12 kg. inguruko bildotsarena edo ardi zaharrenena, eta hirugarren artilea.
Ardi emeen batez besteko pisua 45 eta 55 kg. artekoa den bitartean, arrak 55 eta 75 kg. bitartean ibiltzen dira. Artileak, moztu berritan, 1’5tik 2 kg.rainoko pisua izaten du. Artalde gehienetan umealdi bakarra izaten da, otsail aldera, eta estaltzeak irail/urri aldera egiten dira, era naturalean aixkomentean ar bat edo gehiagorekin, azkenaldian intseminazio artifiziala gehituz joan den arren.
Arkumeak 5 eta 5’5 kg.ko pisuarekin jaiotzen dira, eta 20-30 egunetan hartzen dute amaren esnea. Ugaltzeko gordetzen direnak 100 egun irauten badute amaren alboan, besteak artaldera botatzen dira larrean hasi bezain aguro. Ardiak birritan jaisten dira, egunsentian eta ilunabarrean, 12 orduko tartearekin. Eskuz zein automatikoki, litro bana pasatxo ematen dute gutxi gorabehera.
Ardien esnea ia gazta egiteko erabiltzen da soilik, eta 1987tik hona Idiazabal Jatorri izendapena ofizializatu zenez geroztik, bere arauteera jarraitzen da koipea eta proteinen arteko oreka mantentzeko. Era horretan, saltzen jartzen den gaztak erauzkin lehorrean % 45eko koipea baino gehiago eduki behar du, eta % 55 proteina gutxienez.
3.4.3 - ZALDI-ABEREAK
Zaldi-abereei dagokienez, mestizajea hain handia izan delako ezin daiteke sailkatu arraza zehatzean, garai bateko pottoka txikiaren ezaugarriak badituen arren. Mendietako zaldiak eta behorrak, bereziki hauek, oso lan gutxi ematen die zaindariei, eta askatasun osoz ibiltzen dira larran edozein parajetan, lantzean behin neguan barne.
3.4.4 - ABELGORRIAK
Aloña inguruko abelgorriak betizu edo pirenaika arrazakoak ditugu, txikiak altueran, 135 zm. batez beste, oso gogorrak eta maldetara egokituak, eta txit estimatuak okelatarako. Gorrixka kolore berekoak, behiak 550 kg. inguru hartzen dituzten bitartean, idiak 800 kg.raino ailegatzen dira. Azkenik, eta debekatuta dagoen arren, ahuntz talde urri batzuk ibiltzen dira Artzanburu aldean, eta mendikatearen ipar aldean.
Kopuruez, dauden datuak Aloña-Aizkorri mendikatearenak dira, ez baita samurra muga jartzea larran dauden abereen joan-etorriei. Ardiak 4.200 inguru dira 48 ugazaben artean, artalde handiena 415 burukoa izanik eta txikiena 21ekoa. Zenbaki hauei Urbia-Oltzakoak gehitu behar zaizkie, hor beste 3.700 ardi inguru baitabiltza 19 ugazaben artean, guztira 7.800 buru osatu arte. Beraien mantenurako Aloña zeharrean 444 hektarea larre daude, Urbian 395 eta Oltzan 16. Hektarea bakoitzeko 9’17 ardi daude.
Zaldiak eta behorrak gutxiago dira, 140 nagusi eta 60 behor inguru, behiak 20ren bat, eta ahuntzak 100 gutxi gorabehera.
3.4.5- ARTZAIAK
Artaldeen larra-ohiturei eta jabetzari buruz, nahiko ongi sakabanatuta daude mendikatearen alderdi ezberdinetan. Gehienetan baserriko ardiak dira, 58 artzaien artetik zazpi soilik direlako bertatik bizi direnak 200-300 ardiekin. Badira beste artalde handi batzuk ere, baina baserrirako diru-iturri laguntzaile moduan erabiltzen dituztenak. Gehienek, 36 artzainek, artalde txikiak dituzte 20-100 buru ingurukoak.
Baserrietan bizi diren artzainak bizi baldintza onak dituzte, kalean tamainan, eta pista sarea ona dagoenez, 4x4 berebil indartsuetan igotzen dira mendira astegun zein asteburuetan. Urbia aldean ostera Partzuergoko larrak daude, eta atzaiak txabolatan bizi dira, baldintza ez hain erosoetan. Izan ere, artzantza profesionalaren etorkizuna ikusteko dago, oso bizitza lotua eta irabazi urrikoa delako kalekoarekin alderatuz.
Artzaien etxabola gehienak oin errektangular bakarrekoak dira, teilatua bi uretara daukatenak, eta sarrera Ekialde edo Hego/Ekialdera begira, Ipar edo Ipar/Mendebaldeko haize gogorrak ekiditeko. Leiho txikiko harri-hormaekin egina, bizpahiru gela dituzte: sukaldea su-bajuarekin, logela eta gaztaiak gordetzeko gela. Etxabola nagusiak aixkomentean aldamenean beste bat edo bi ditu: lehena, gazta egin eta ketzeko eta lanabesak gordetzeko, eta bestea, artaldea gordetzeko.
.
-----------------
3.5- ZUHAITZ LANDAKETAK
Iragango urteetan, Oñatiko Natur Eskolak negu amaieran antolatzen duen Ingurumen Astearen barruan, Aloña zeharrean zuhaitz landaketak eginda ematen zaie bukaera ekitaldiei. Gaztetxoei zuzenduta daude batez ere ekitaldiak, eta gurasoen laguntzaz burutzen dira auzolanean lanak. Batzuek aitzurrarekin zuloak egin ondoren landaretxoak kontu handiz landatuz, eta nagusiek, oholesiak sartu eta alanbre kixkiaz itxituria inguratuz.
Durutik Mallarako pista kontran, Unaimendin, edo Gorgomendirako pista kontran, pagoak, lizarrak, haritzak, haginak, elorri zuriak eta pinu gorriak landatu izan dira.
.
.-------------
3.6– MENDIZALEAK
3.6.1- OHITURAK
* Gurutzea dela eta, Aloñara igotzeko joera sustraituta dago oñatiarren artean, Bestalde, urtero biltzen da mendizale talde bat Aloñan urtarrilaren 1eko goizeko hamaiketan, urte berriari ongi etorria emateko.
* Iragango urteetako Gabonetan Pedro Zabalak argia ipintzen du Aloñako gurutze parean, Oñatira begira, Cegasako pilen indarrarekin txantxikuarroi argitzeko.
Argiekin batera, jaiotza polit hau ipini zuen Aloñako gurutzearen itxitura aurrealdetxoan, eta harrez gero han jarraitzen du, negu zein uda.
3.6.2 – TONTORRETAKO BUZOIAK:
* Plakak dioena: Kke. Txantxiku-Txoko – GORGOMENDI ALOÑA - Alt: 1238 Mt.- 1961/5/28. Ezaugarria: Baserria
* Plakak dioena: Aloña Mendi Kkb - Oñati - BOTREAITZen garaiera 1317 Mt.- 1969/11/11. Ezaugarria: Postontzia
* Plakak dioena: Kke. Txantxiku Txoko – AKAITZ Mendia - 1.324 Mt. Ezaugarria: Baserria.
* Plakak dioena: HERRIKO HAITZA - 1.276 Mt. - 1996. Ezaugarria: Perretxikoak
* Plakak dioena: Aloña Mendi Kkb - HARRI-URDIN - 1.284 Mt – OÑATI - 1972/4/9. Ezaugarria: Sardea
* Plakak dioena: ARTZANBURU, Kke. Aloña Mendi – 1368 Mt. – 1966. Ezaugarria: Aterpea. 1942ko abuztuaren bederatzian ipini zuten Artzanburun lehen postontzia.
.
.-------------
3.7– EHIZA, EGURRA ETA AISIALDIA
Aloña zeharra Ehiza Babeslekutzat dago hartuta, Arantzazuko errepideraino, eta ondorioz bertan jarduera hau debekatuta dago. Aldiz, Urbian eta Oltzan ehiza onartuta egon arren, eskuarki ez da egiten.
Mendiaren baldintzei, larre asko eta zuhaitz eskasia, ongien moldatzen diren espezieak eperrak eta erbiak dira. Garai batean ugariagoak ziren, inguruetako baserrietan garia, artoa eta garagarra ereiten zirelako, animalientzat nahiko ale geratzen zela. Baina laborantza horiek urritzen joan ziren heinean, jatekoa gutxitu zitzaien eta animaliok urrituz joan ziren. Bestalde, harrapariak bere tamainan jarraitu zuten, batez ere azeriak, eta neurri apalagoan mendiko katuak eta inguruetako baserrietan baztertutako katu basatiak.
Hegazti harraparien presentzia ez da larregikoa, eta ehizan duen eragina nahiko txikia da. Horkatzategiko hormatzar bertikaletan habia duten saiak dira ugarienak, eta beraien betebehar nagusia, ehiza baino, sarraski lana betetzea da, hildako abereak janez.
Zozoa eta birigarroa dira aurki ditzakegun beste espezie zinegetikoak, basurdearekin batera. Udazkenean berriz, oilagorrak eta paseko usoak ehizatzea dira. Hala, Belar inguruetan 12 ehiza-postu daude garai estimatuenean.
Egurrari dagokionez, historikoki izugarrizko garrantzia izan dute zurak eta egurrak, lehenak eraikuntzarako eta bigarrenak sutarako. Bestalde, ez da ahaztu behar duela gutxi arte ikatza egiten zela mendian. Baina aurrerakuntzaren eta bereziki industrializazioaren eraginez, bizimolde horiek desagertuz joan dira, eta gaur egun egurra soilik dago baloratua, etxe batzuetako su-bajuetarako erabiltzen baita.
Partzuergoan, egurraren ustiapena 1890ko araudi baten bitartez ongi erregulatuta zegoenez, edozein herritarrek har zezakeen ihartuta edo hondatuta zegoen zuhaitzetako egurra, horretarako baimena lortu ondoren. Errealitatean eskubide hau ez zen larregi erabiltzen, garraioa oso garestia zelako, eta azkenean ohitura zaharkituta geratu da.
Oñatiko Udalak herriko lurretan landaketa ugari egin du. Nabarmenenak honakoak dira: Sindika buruan Larizio pinua, Malla eta Durun Larizio pinua, Japongo alertzea eta izei gorria; Lizartzan Larizio pinua eta Japongo alertzea; Kortakogainen izei gorria, radiata pinua, eta atenuata pinua, Belarren Larizio pinua, eta Zapata zein Arrikutz buruan silbestre pinua, Japongo alertzea eta pagoa.
Aisialdiari dagokionez, azken belaunaldian gizartearen ohiturak aldatu diren neurrian mendizaletasuna gehituz joan da, jendeak denbora libre gehiago duelako alde batetik, eta jubilatu osasuntsu eta motorizatu gehiago dagoelako bestetik.
Euskal Herriko beste hainbat lurralde Parke Natural izendatuak izan dira, naturaren babeserako, eta hala daude adibidez Urkiola, Balderejo eta Aralar mendi alorrean, eta Urdaibaiko Erreserba itsas gunean.
Aloña-Aizkorri inguruetan gero eta mendizale gehiago dabilela kontuan hartuz gero, horrek dakarren garbitasun eta babes arazoekin, Parke Naturalek daukaten arautegia eta onurak gure inguru hauei ezartzea ez litzateke batere gaizki etorriko, ondorengo belaunaldiei guk jaso duguna harik eta ondoen uzteko, gizalegean.
.
.----------------
3.8 – USTIAPEN DESBERDINAK
* Ur-biltegi mordoska dago Aloñako magalean, Oñati eta Legazpi alderako ura batzeko. Azpiegitura formalak eraikitzen ziren uraren garraiorako, Ubaotik behera datorren ur-hodia adierazle garbiena.
* Gaur egun utzita dagoen Kataberako meategia. XIX. mendearen amaieran eta XX.eko hasieran kalamina ekoizpen handiak lortu zituzten. Udanara eramaten zuten minerala.
* Aloñapean igeltsutegi bat ere bazegoen. Hirurogeiko hamarkadan eten zen bere jarduera. Kataberan lez, bagonetatan garraiatzen zuten ekoizpena Azkoagaineraino.
.
.---------------
