4 – ALOÑA LITERATURAN
4.1- MANUEL UMEREZ GORIBARGOITIA (1757-1818)
Goribar auzoko Goribargoiti baserrian jaio zen oñatierazko lehen testu inportanteak taxutu zituen idazle eta abade hau. San Migel parrokian aritu zen hogeitamar urte inguruan eta kabildo barruan hainbat kargu eduki zuen, idazkariarena besteren artean. Bi liburu utzi zizkigun:
1- “Osaba baten instruccinuac bere illoba Ezcondu eta Necazari batentzat bere eta bere Familiaren gobiernu oneraco Jaungoicoaren Legue santubagaz conforme”. 1805. urtean moldatua da eta 440 orrialde ditu.
2- “Errectore Jaun baten instruccinuac ezconduric vizi dan Adisquide batentzat bere eta bere Familiaren gobiernu oneraco Jaungoikoaren Legue santubagaz conforme”. Garai berean idatzia, 478 orrialde ditu.
Eskuizkribuok historia luzetxo eta korapilotsu samarra daukate. Oñatiko Olabarrieta auzoan dagoen Arrazola-azpiko izeneko maiorazko-etxean topatu zituen 1930 aldera Jose Adrian Lizarralde Arantzazuko historiagileak, eta harrezkero bataren eta besteren eskuetatik pasatu ondoren, Jerardo Elortzak ikertu ditu.
Hona hemen Oñatiko mitologia eta sineskerien inguruko aipamenak dakarren pasarte bat:
"... Eta nora guaza odei denporako gizur sinisketa oneikaz, bardin odei aserriak ekusi oi dirian alderen batetik aurkiketan bada iñork ondarrik ez dekion leze andiren bat, nire gazte denporan Oñatin, estudioetan nenbillela, entzun oi neben legez Gaiztazuluaren izena daukan leze bategatik? Entzuten neben bada, leze onetan diabruak bizi diriala, sartu eta urten ibiltzen diriala batez ere odei aserria daguanian, urlia arzainegaz eta berendiagaz au gertatu zana eta bestia, eta beste onelako milla atso ipuiñ ume artian ere denpora irago garri esaten kristaun batek lotsatu bihar leukiana ...".
.
.--------------
4.2- JOXE MARI IPARRAGIRRE (1820-1881)
Urretxuko kantari ospetsua Espainian eta Frantzian, Suitzan eta Britainia Haundian, Argentinan eta Uruguayn bizi izan zen. Bere abestirik ezagunenak honakoak dira: Gernikako Arbola, Kantari euskalduna, Nere amak baleki, Zugana Manuela, Nere maitearentzat, Agur Euskal Herriari, Amerikatik Urretxuko semea, Nere etorrera lur maitera, Ezkongaietan, Glu, glu, glu ...
Azken urteak Euskal Herrian eman zituen, eta Oñatiko udalak deituta bertako jaiak alaitzen izan zen garai horretan; hogeita lau bertsoko ALOÑA MENDI saioa geratu zaigu oroimenean. Lehen eta azken hirurak jasoko ditugu hemen:
ALOÑA MENDI
Aloña mendi aldamenean,
guztiz leku agerian,
Oñati eder hau ikusten da
zelaitxo baten erdian.
San Migeletan hango jaietan,
dantzan ta alaitasunean,
ai zer egunak pasa ditugun
bizkaitarren lagundian.
Bergara ta Markina,
Mondragoi ta Oñati,
gaztedi eder fina
han bai zela galanki.
...
Herriko jaunak atera zuen
ilunabarrean dantza,
ai! ederra ta ikusgarria
orduan Oñatiko plaza.
Ezin eta hobeto egin zituen
jira-bira dantza-aurreak,
ondoren zetozen apaindurik
bertako dama guztiak.
Dama haien artean dena
modua eta grazia,
harriturik gelditu zen
begira jende guztia.
.
.------------
4.3- TXOMIN AGIRRE (1864-1920)
Ondarrun jaio ondoren, ia bizi osoa Zumaian eman zuen, bertako mojen kapeilau lanetan. Euskal literaturgintzako idazle eta nobelagile klasikoenetakoa dugu, eta aipatzekoak dira bere “Auñamendiko lorea” (1898), “Kresala” (1906), “GAROA” (1912), eta amaitu barik utzi zuen “Ni eta ni” (1920).
Bere lan aipagarrienak Kresala eta Garoa dira. Lehenak berak hain ondo ezagutzen zuen Ondarruko arrantzaleen giroa islatzen du, eta Garoak berriz, barru aldeko baserritar giroa. Zergatik aukeratuko ote zuen Oñati eleberriaren kokapenerako?
Oñatin pare bat aldiz egon zen soilik. Lehena 1902an, bertan Euskal Festak ospatu zierenean, eta bigarrenez, 1918an Eusko Ikaskuntza eta Euskaltzaindia sortu zireneko ekitaldi ospetsuetan. Eta dakigunez, ez zuen izan aukerarik Aloña, Urbia edo Aizkorriko inguruak ezagutzeko, nobelan hain sarri agertu arren. Ziur asko Zumaiako mojetxean zegoen Eustakia Urretak emango zizkion leku eta izenen xehetasun guztiak, eta baita bertako ohituren hainbat berri.
Hona hemen GAROAren pasarte batzuk:
* 19. orrialdea:
... Horrela zen Joanes nik ezagutu nuenean.
Sendoak zituen oraindik artzain zaharraren beso zaintsuak, txit azkarrak bere oinak, zindoak bere bular-auspoak.
Hirurogeita hamabi aldiz ikusi zuen, Aloña mendiko hariztietaan, ostro berdea berriz jaiotzen; baina ez zion eramango hemeretzi urteko mutil batek ez aizkora jolasean, ez burni astuna jaurtitzen, ez mendietan gora edo ibarretan zehar lasterka..
* 34. orrialdea:
... Hiru anaiak ziren izugarri langileak, eta behar ere bazuten. Gauzak nondik eta nolatan begiratzen diren iruditzen zaizkigu handi edo txiki, eta Zabaletako lurrak Arteagatik edo Aloñatik begiratu ezkero huts irudikoak izan arren, txit astunak ziren behar bezala maneatzeko ...
* 71. orrialdea:
... Egun baten Pedro Anton morroia berri on bat ematera joan zitzaion Joanesi mendira: etxean haurra jaio zitzaien, eta neskatxa zen!
Gure artzainak Aloñatik jeitsi zenean, ezpainetan zekarren barruko alaitasunaren barrea...
* 168. orrialdea:
... - Zuek, gazteak, ez zaudete ongo gure hiletak entzuten; zoazte, bada, horruntza zerbait ikustera.
- Ondo gaude, aitona.
– Ez, zoazte, erosi itzazue gozo batzuk etxerako.
– Ilobak al dituzu. Joanes?.
– Ilobak.
– Landare onak!. Garo artean har dezatela lurra, Aloñatik hurrean ...
* 239 orrialdea:
... Hementxe egongo naiz beti zurekin eta zure ahizpatxoarekin; hementxe aseko zara nere maitasunez; bertan apainduko zaitut zeruko dohainaz; bertatik ikusiko duzu, Aloñatik baino hurrerago nere betiko jauregi ederra...
* 284. orrialdea:
... Zeruan daukazu iraupeneko sari osoa, zeruan zure jarleku handia, eta bertan nahi zenuke jarri; hantxen, Aloña baino gorago, odeiak baino gorago, izarrak baino gorago dagoen betiko maitasun, eztitasun eta edertasun guztien iturburuan nahi zenuke jarri...
* 294. orrialdea:
... Ohe zurian luze luze, burko bigunean burua hondatuta,arnasarik hartu ezinda, izerdi larriz bustirik, azkenetan dago Joanes, Zabaletako nagusi zaharra, Urbiako artzain ospetsua, Aloña mendiko jaun eta erregea...
.
.----------
4.4- SALBATORE MITXELENA (1919-1965)
Zarautzen jaio zen, bertsolarien familia batean. Arantzazuko frantziskotar eginda, Latinoameriketako hainbat lurraldetan misiolari aritu ondoren, Suitzara bidali zuten emigranteen kaperau, bertan hil arte. Gerra osteko poetarik ospetsuenetakoa izatera ailegatu zen, bizitza gehiena atzerrian eman arren. Bere lan nagusiak honakoak dira: “ARANTZAZU. EUSKAL SINESMENAREN POEMA” (1949), “Ama-semeak Arantzazuko kondairan” (1951), “Arraun eta amets” (1956), eta “Unamuno eta Abendats, bilbotar filosofoaren eta euskal animaren jokerei antzemate batzuk” (1958).
SARRERA
Talan ... talan ...
Aloñaren maldan,
Antzina zaharraren
Altzo-altzotikan.
Talan ... talan...
Aloñaren maldan
Baltzategiko Errodrigotxo,
zorioneko artzaina:
hik entzun huen lehenengo aldiz
zeru-deiaren kanpaia.
Zorioneko kanpaia eta
Zorioneko artzaina!
Talan... talan...
Aloñaren maldan.
Zeru bera ari zen
Deika kanpai hartan.
MARI-GAIZTO ETA ERROMESAK
Zaldi-karroza suzkoan,
gaua izar dagoenekoan,
aideak-zehar paseatzen da
Mari-gaizto jaurgo osoan.
Aloña, Aralar, Gorbeia, Anboto ...
Ibiltzen ditu txangoan.
Mari-gaizto honek izen asko ditu: Anbotoko sorgina, Aizkorriko sorgina, Gaiztoa ... eta abar. Sorgin guztien ama da. Eta gainera ekaitz, lehorte eta beste gaitz guztien sortarazlea.
GAIZTOZULO zuen izena Mari-gaiztoren Aloña-gaineko jauregiak edo leizeak.
Eta bertan, dantza eta algara,
Mari-gaizto izarretara...
Ez duzu ikustez airez iruten
sorginkerizko izara?
ilargi-betez koroaturik
buruko ile-aparra...
ZERUAN AIANGERUAK
Uribarriko ardi txuriak:
utzi beheko lainopea.
Aloñan gora, Aloñan behera
dago zerutar larrea.
Ez beldur izan arkaitz arteko
basapiztien erpea.
Helduko da bai zuen atzetik
Errodrigotxo ernea...
... Ohi udaberriz Aloña-maldan
elorriaren lorea!
Elorriaren loretan Lore,
Birjina errugabea!
KATABERAKO GAINETIK
Kataberako gainetik
- non aurki balkoi hoberik?-
itxasoraino nabari duzu
Euskal Herria osorik.
Kataberan, Harri-urdin
Oiloak txitak ez bezain
maiteki Amak eusko-aurloa
zaintzen du hemendik, bigun...
KATABERAKO HARRI-URDIN: horrela deitzen diote zegamarrak, hiru harriz eginda dagoen berezko aulki bati. Denboraldi txarrak direnean, hara igotzen omen da Ama Birjina; eta handik, aulki hartan eserita, zaintzen omen ditu herriak ezbeharretatik.
Erromes bakoitzak, handik pasatzerakoan, bertatxe eseri behar du eta hala egon, Salbe bat esan bitartean. Oraindik ere irauten du sinesmen eta ohitura horrek.
Arantzazuren agurra
dakartzugu, eusko-lurra,
Arantzazuko agurrarekin
Amaren zaingo xamurra.
ALOÑAKO AMAREN JAI EGUN BEZPERAN gertatua, 1638.eko abuztuak 7
Bataloi lagun batek, hain zuzen, su eta gar
ekin du Donostiatik herio-suar
frantses erbestear,
trintxeratan zehar;
eta hara, garaipenez Hondarribian sar!
... Igeri eta igeri,
lehorrik, baina, ez nabari...
Ito baino lehen denok promesa
Aloñakoari.
Bai heldu ere mirari,
zuri esker, Andra-Mari!
Aitaren baten, bizirik denok
herrian ageri!
.
.------------
4.5- BITORIANO GANDIAGA (1928-2001)
Mendatan jaioa, oso gazte etorri zen Arantzaura fraide izateko. Hogeigarren mendeak eman duen euskal poetarik onenetakoa, honakoak dira bere lan aipagarrienak: “Elorri” (1962), “Hiru gizon bakarka” (1974), “Uda batez Madrilen” (1977), “Denbora galdu alde” (1985), eta “Gabon dut anuntzio” (1986).
Olerki argitaratu gabe hau Pello Zabalak eskuratu digu:
Behorren irrintziak nau
Aterazi lehiora,
Eguzki jauna igo da
Mendi bizkarrez gora,
Irail ederra landetan,
Irten naiten kanpora,
Agian usoak doaz
Ifarretik hegora.
Bizitza-soinu alaiak
Haize gozoz kantari,
Izakiak ehun kolorez
Begien gozakari,
Bideak zehar irten naiz
Erantzunen ehiztari,
Galdez ari bai natzaio
Zeruko argiari.
Barru gazigozoz noa
zelaietan barrena,
gauzak hain argitan eta
gizonak, hauxe pena!
Ezin urratu inola
lausodura zekena,
ez dut hain garbi ikusten
ikusi nahi nukena.
Ardi eta behor pozik
Aloñako hegian,
gurutze bat ageri da
mendi-punta jaian,
hauxe besterik ez nuen
erantzuna, agian,
zentzua topatzen diot
fedearen argian.
Badakit Norengan dudan
sinesmena ezarri,
huraxe gertatuko zait
zalantzetan eustarri,
Bera duket ilunbetan
begion argigarri,
Hura lagun dudalarik
ez nabilake larri.
Argiaren Egile On,
zaitzadala nik ikus,
baduket pozik sobera
Zuk begiak argituz,
gurutzean zaude baina
berbizkuntza-errainuz,
naramazu eskutikan
gura duzun eremuz.
Behorren irrintziak nau
aterazi lehiora,
Eguzki jauna igo da
mendi bizkarrez gora,
Irail ederra landetan,
irten naiten kanpora,
agian usoak doaz
ifarretik hegora.
1980.eko iraila.Doinua: “Izotz ondoko eguzki”
.
.----------------
4.6- MIGEL IÑURRITEGI (1926-xx)
Oñatin jaio zen garai batean Olakuako dorrearen ondoan zegoen baserrian. frantziskotar izateko asmoz mutikotan joan zen Arantzazura, eta 1951.eko otsailaren 17 eman zuen bere lehen meza. Aloñako gurutzearen berrogeita hamargarren urteurrenaren ospakizunen inguruan, “Olaa” ezizenarekin ondorengo bertso sorta ederra argitaratu zuen urte hartako “Oñati” aldizkarian.
OÑATIRI
1
Zer du Aloñapeko
nere jaioterriak ...?
Zer ote ixilean
Bihotzeko Oñatik...?
Jaso ezazu burua!
Ez eduki beldurrik!
Euskal Herri osoan
nor zu adinakorik?
2
Herriaren erdian
tinko Parrokia
eliza eder-zabala
eliza handia.
Aldare nagusian
Mikel gudaria
oñatiar guztion
Santu zaindaria.
3
Kondai-etxeak ere
badituzu ugari
oñatiar semeak
hor, jasota, zuri.
Baserriak barrezka
hor-hemen kantari
arkumeak bezala
zelaian jolasti.
4
Baso mendi guztiak
jantziz dotoreak,
dotoreenak ordea,
Aloña-mendiak.
Bertantxe bait daukagu
Gurutz zaindaria,
aurten berrogaita hamar
urte han jarria.
5
Aloñako gurutzea
ari da eskari
“Gurutze berri bat jaso
egizu Oñati.
Zugan ipini nuen
nere bizi-toki
jaso egizu, bada,
hemen gurutze berri”.
6
Aloñaren maldatik
berriz, Andra Marik:
“Arantzazun, Oñati,
eliza bat neri ...
Hemen bizi zaitez
nigan ta nerekin,
ni bizi nadin beti
zurekin Oñatin.
.
.----------
4.7- JERARDO ELORTZA (1947–xx) & IÑAZIO IRIZAR (1953–xx)
Oñatiar kaletarrek, bigarrenaren “Makalenaren Herri Antzerkia” (1985) liburuko sei antzerkietako bertsoak egin zituztenean, hasierakoa beti Joxe Mari Iparragirreren Aloña Mendi doinuarena izaten zen. Adibide gisa, honakoa da “Oñatiko Unibertsitatea 1760” antzezlanaren hasierako bertsoa:
Aloña mendi aldamenian
guztiz leku agirian
Oñati eder hau aurkitzen da
Aurtengo Herri egunian,
azoka ta ferian (e)
plaza eta kalian
jendea dabil gustora,
jai giro atsegintsu honetan
orain dator antzerkira.
Aurreko urteetan bezala
berriz hemen gaituzue
gu artista kaskarrak garela
zuek ondo dakizue,
baina herriko saltsak (e)
ohiturak eta dantzak
ikusiko dituzue,
borondate on apur batekin
gustatuko zaizkizue.
Gaurko antzerki apal honetan
Azalduko dugun gaia
Oñatin gertatu zen benetan
ez da asmatutako ipuia,
esandako guztia (e)
ia ia da egia
gu ez baitgara gezurti,
kontu zaharrak gogoratuz
jaso dezagun Oñati.
.
.-----------------
