2.1- EZAUGARRI OROKORRAK
Aloña-Aizkorri-Aratz karst-a Pirinioak eta Europako Mendien artean dago kokatuta, Euskal Herriaren erdigunean, Penintsula Iberiarraren iparraldean. Kantauri itsasotik 35 kilometrora egonik, bertara doazen Deba, Urola eta Oria ibaien sorlekua dugu.
Aizkorriko mendikateak erdi aldera mehetzen den arku itxura dauka, V itxura duen Araotzeko haranaz erdibituta. Mendebaldeko zatian geratzen diren gailur ezagunenak honakoak dira: Orkatzategi (874 m.), Andarto (1076 m.) eta Kurtzeberri (1164 m.). Mendebaldera dauden gailur entzutetsuenak, berriz, beste hauek: Aloña/Gorgomendi (1248 m.), Aizkorri (1528 m.), eta Aratz (1433 m.).
Mendikateak 51 km2-ko zabalera dauka, iparralderuntz Oñati, Legazpi eta Zegamako udalen artean banatuta, eta erdialderuntz Gipuzkoa zein Arabako hainbat herritako Urkilako Partzuergo Orokorrera.
Mendikatera igotzeko biderik samur eta estimatuena Arantzazutik abiatzen da, baina badira bideak Belar, Udana, Otzaurte-San Adrian, Araia edo Zalduendotik. Batzuk besteak baino maldatsuagoak, baina denak ere erabiliak gaur egun.
Aloña-Artzanburu erdi mailako mendien klimatologia bailarakoarekin alderatuta erabat ezberdina dugu, alderdi ugarik eragiten baitute: haizearen norabidea zein intentsitateak, laino eta hodeiak, erradiazioak, prezipitazioak, tenperaturak eta lurrinketak.
Urteko prezipitazioa ugaria da, 2000 eta 2200 mm.koen artekoa, berdintasun handiz banatua urtean zehar, izan ere garairik lehorrenean ere, aixkomentean uztaila/abuztua, batez besteko 100 mm. euri jasotzen baitira. Abendua izaten da hilik euritsuena, apirilarekin batera, eta oro har 180 bat egunetan izaten dugu euria eta horietatik 40ren baten elurra da Aloñako mendikatean.
Tenperaturari dagokionez, uda aldera egunak epelak izaten dira usu, eta hotzak neguan. Mendian izugarrizko eragina dauka haizeak, eta maila apalagoan erlainoak, aipatutako tenperatura gradu batzuetan jaisteko. Aloñako gurutze inguruan tenperatura batez besteko 7 gradu ingurukoa da, hotzenak 2ºak izanik urtarrilean eta beroenak 15ºkoak abuztuan. Egunik hotzenetan, berriz, han goian termometroa –14ºraino ailegatzen da.
Eguzki-ordu garbiei dagozkienez, lainoak edo eguraldi txarrak direla eta, nahiko urriak dira: 1300 ordu urteko, gutxi gorabehera.
Haizeak berriz, nahiko apalak izaten dira urtean zehar, aldiro 200 km/orduko indarra hartzen badute ere, ipar-ekialdekoak direnean bereziki. Dena den, urteko gehiengoa kontuan hartuta, mendebaldeko haizea dugu nagusi. Ipar haizea dabilenean berriz eskuarki xirimiria dakar, zelaietako belargune orlegien mesederako. Udazkenean bestalde, badaki hego epelak jotzen, ehiztarien eta maiteminduen mesederako.
Amaitzeko, euri frankoaren eraginez uraren balantzea positiboa da urtearen gehiengoan. Dena den, lurraren ur-atxikimen ahalmen ahularen ondorioz, tartekako garai lehor motzek eragin kaltegarriak ekar diezaiokete landarediari. Azken azterketen arabera, lurreko karst-en artetik 1600 mm. inguru ur doaz, eta lurrinduz berriz, urtero 600 mm.
.
.---------------
2.2 - LANDARERIA
2.2.1- ISURIALDE KANTAURIARREKO ETA TRANTSIZIO-ESKUALDEETAKO LANDARERIARI BURUZKO IDEIA OROKORRAKHiru mendi-lerrok zeharkatzen dute ekialdetik mendebaldera Euskal Herriko hegoaldea, oro har:
- Iparraldeko mendiak: Aralar, Aizkorri, Elgea-Urkilla, Gorbea, Salbada eta Ordunte,
- Trantsizioko mendiak: Badaia, Gasteizko mendiak, Entzia, etab.,
- Hegoaldeko mendiak: Arzena, Kantabria eta Kodez.
Hiru egitura garai hauek lau haran-multzo mugatzen dituzte euren artean: haran atlantikoak lehen mendi-lerroaren iparraldean, haran subatlantikoak lehenengoaren eta bigarrenaren artean, trantsizio-zonako haranak bigarrenaren eta hirugarrenaren artean, eta arabako errioxa azken mendizerren hegoaldetik.
Haize nagusiak ipar-mendebaldekoak dira, eta kantauri aldetik mediterraneorantz garraiatzen duten hezetasun atmosferikoak maila desberdineko eraginez ukitzen ditu, topografiaren arabera, aipatutako eskualdeak, beraien landare-paisaia bereziaren moldakuntzan parte hartuz.
Haran atlantikoaren erliebea oso malkartsua da, haran estu eta mendien etengabeko segidaz eraturiko gorabeherez josia. Trantsizio-eskualdeetako erliebea askoz ere leunagoa da: haran zabalak eta muino txikiak dira bere ezaugarriak.
Plubiometriako emaitzak ere guztiz desberdinak dira alde bietan: zonalde atlantikoan erraz gainditzen dira 1.000 mm-ak (eta 2.000 mm-tik gora pasatzen dira uren banalerroko mendien goialdean), baina Haran Subatlantikoetan urteko euritza nekez igotzen da 800-900 mm-tik gora, eta udaldian lehorte txiki bat gertatzen da.
Tontorrik altuenak Aizkorriko mendizerran (1.544 m.) eta Kantauri-Mediterraneoko uren banalerroan aurkitzen dira, berau klima-muga garrantzizkoa bihurtuz. Banalerroaren iparraldean NW-ko haize hezeek ekarritako plubiositate handiak, mendi-laino usuek eta erliebe malkartsuak eraginda, landare menditarrak behe-altitudeetan azaltzen dira. Oso normala da, Gipuzkoan batez ere, haritz kandudunari dagokion altitudean pagoak aurkitzea. Hezetasun atmosferiko iraunkorraren itzalpean ibar eta haitzarteetaraino jaisten dira pagoak.
Aloña inguruko lurraldean bi landaredi-maila bereizten dira: muinotarra eta menditarra. Lehenengoa, behe-lurrei dagokiena da eta jatorrizko paisaian haritz kankudunare hariztiak (Quercus robur) izan ziren nagusi. Lehortasun edafiko handiagoko aldeetan, artadia (Q. Ilex) gailentzen zen eta oraindik ere gailentzan da, estaia menditarrean ere abiatuz. Haltzadiak (Alnus glutinosa) zeuden ur-ibilgu guztien ertzetan , mendi-erreken ertzetan barne. Estaia muinotarren gainean (beti ere mendi-hegal bakoitzaren begiralde, malda, eta abarrek gorago edo beherago ezarritako altitudean), estaia menditarra kokatzen da, garai batean gure mendiak erabat jantzi zituzten pagadien nagusigoa. Estaia mediterranean (inoiz muinotarrean ere bai) aurki daitezke bestelako batzuk ere, ameztia (Quercus pyrenaica), haritz kandugabearen hariztiak (Q.petraea) eta haritz hibridoen harizti kaltzikolak. Baina guztion presentzia oso eskasa da.
Azkenik, esan beharra dago gaur eguneko paisaia guztiz eraldatuta aurkitzen dela, salbuespenak salbuespen, berezko baso-masa txiki eta hondatu batzuk bakarrik geratzen baitira. Paisaiaren osagai nagusiak belardi, labore-lur eta konifero kanpotar birlandatuen sailak dira, eta hauen artean intsinis pinua (Pinus radiata edo P. insignis) da alde handiarekin hedatuena eta ugariena.
2.2.2- OÑATI-ALOÑAKO LANDAREDIA
- Artadi kantauriarra
Izaera batik bat mediterranearra duen landaredia, iraganeko aro eta klimetako erlikia da. Isurialde kantauriarrean eta isurialde mediterranearrean aurki daitezke, altitude gutxiko haran eta haitzarte babestuetan.
Artadia lurzoru lehor, ia-eskeletikoetan gurentzen da, estaia muinotarreko edo behe-menditarreko begiralde eguzkitsuetan. Oinarrizko substraktuak aukeratzen ditu aixkomentean, bereziki kararriak, eta batzuetan margak, noizbehinka silize gainean ezartzen bada ere.
- Erkamezti-harizti kaltzikola
Quercus pubescens eta Q. Faginea espezien hibridoak dira eta sarritan Q. Robur eta Q. Pyrenaica-ren introgresioa ere erakusten dute. Mendi-hegal kararritsu edo, gutxiagotan, margatsuetan ezarritako baso-formazio hauek garrantzi txikikoak dira. Zuhaitzek eite erdipurdikoa lortzen dute, eta estaldura eskasa. Belarki-geruzan albitz-belarra (Brachypodium pinatum) nagusitzen da, pre-txilardi atlantikoa deituriko unitateko landare basofilo batzuekin batera.
- Ameztia
Ametzari (Quercus pyrenaica) lurzoru aske, hareatsu, ondo drenatuak eta substratu silizeotan ezarriak zaizkio atsegin, eguterako eta laino gutxiko inguruetan. Gure mendi silizeoetako eguterek eta gailurrek eskainitako baldintzak aukeratzen ditu, eta berdin isurialdearen hegoaldeko zenbait lautada hareatsutakoak.
Ameztietako floran hainbat landare azidofilo sartzen dira (haietako asko txilardi-otadietako berdinak), hala nola: Pseudarrhenatherum longifolium, Pteridium aquilinum, Arenaria montana, Deschampsia flexuosa, Potentilla erecta, Vaccinium myrtillus, Melampyrum pratense, Agrostis curtisii, oteak, txilarra, etab.
Ametz banakak eta ametz-zuhaiskak edo haren eta haritz kandudunaren hibridoak leku askotan ikus daitezke oso sakabanatuta. Legazpi, Oñati eta Arrasateko lurralde batzuk dira egokienak haren ezarpenerako, eta oraindik ere mantentzen dituzte baso hauen aztarnak, oso murriztuta eta degradatuta egon arren.
- Harizti azidofiloa eta harizti-baso misto atlantikoa
Euskal Herriko isurialde kantauriarrean, estaia muinotarrean ia nagusitasun osoa duten landaredi potentzialak dira.
Haritz kandudunaren nagusitasuna duten basoak bi motakoak izaten dira beren kokalekuaren arabera: mendi-hegaletako zoru oso zidoetakoak edota errekagune nahiz troka-hondoetan, pH ia neutroa duten lur-zoruetakoak.
Lehenengo baso-motan landare nabarmenki azidofiloen alkarteak aurkitzen dira, hala nola: Blechnum apicant, Dryopteris dilatata, Pteridium aquilinum, Hypericum pulchrum, Teucrium acorodonia, Deschampsia flexuosa, Pseudarrhenatherum longifolium, Hieracium laevigatum, Lonicera peryclimenun, etab. Gainera, Castanea sativa eta zenbait zuhaiska edo arbolatxo: Ilex aquifolium, Pyrus cordata, Betula celtiberica, eta Frangula alnus.
- Quercus petraea-ren hariztia
Haritz kandugabeak, Quercus petraea, ez du inoiz sail handirik okupatu Euskal Herrian, eta han-hemenka azaltzen da Udanatik Aloña alderantz, bereziki silizeo lekuetan. Haritz kandugabea azaltzen den inguru berberetan kokatzen da ametza ere gehienetan. Ekologikoki, honen eta haritz kandudunaren edo pagoaren tarteko ingurugiroan kokatu ohi da.
- Urkidia
Urkiaren (Betula celtiberica) nagusitasuna duten arboladiak nahiko usuak dira kantauriko isurialde leku batzuetan. Ia beti formazio sekundarioak dira, hariztien edo pagadi azidofiloen mozketa edo degradazioarekin abiatuak. Era berean, zoru ez-egonkorretan unadak eratzen ditu urkiak aipatutako basoetan. Urkiak pinudi birpopulatuen mozketa-sail batzuk ere kolonizatzen ditu.
- Pagadi kaltzikola edo eutrofikoa
Lur neutroetan edo substratu basiko karbonato-edukin altukoetatik eratorritako lur ez oso azidoetan bizi ohi dira pagadi kaltzikoa eta eutrofiloak. Bestelako substratuetan dagoenean, nahiz eta hauek basikoak izan, lur-zorua azidifikatu egiten da plubiositate hain handiak eragindako lixibazioagatik. Ondorioz, pagadi eutrofikoak askoz ere urriagoak dira azidofiloak baino.
- Pagadi azidofiloa
Lur gehienak azidoak izanik, pagadi gehienak mota honetakoak dira. Baso hauek pobretuta aurkitzen dira jasandako ustiaketa gogorragatik, eta bere florako espezie aipagarrienak honakoak dira: Ilex aquifolium, Vaccinium myrtillus, Deschampsia flexuosa, Blechnum spicant, Oropteris limbosperma, Veronica officinalis, Luzula multiflora, Luzula sylvatica, Oxalis acetosella eta Euphorbia dulcis.
- Haltzadi kantauriarra
Ibai eta erreka guztietan haltza (Alnus glutinosa) izaten da zuhaitzik ugariena. Batzuetann gainera, kolonizatzaile bezala ere badihardu ezponda, lur urratu eta sakonune hezeetan. Ibai-ibilguak luzera osoan haran estuetan artekatuta dabiltzanez, haltzadiak galeri basoak izan ohi dira, oso estuak. Are gehiago gaur egun, ilara bakarra edo ilara batzuetara murriztuta geratu direnean. Horregatik, berehala iragaten da haltzadiko landare-elkartetik harizti-baso mistora.
.
.-------------
2.3 - GEOLOGIA
2.3.1- ESTRATIGRAFIA
Irizpide paleogeografiko eta tektonikak kontuan hartuta, Aloñako mendikatea Bilbotik Altsasura doan failan kokatzen de, Albocenomaniense edo Supraurgoniano gunean.
Udanatik Artzanburura doan bidetik azter daiteke ondoen lurraren egitura estratigrafikoa, hareharriz eta lutitaz osaturik bereziki, bata eta bestearen presentzia antzerakoa izanik.
Botreaitz-Aizkorriko mendikatean kararrizko hiru multzo nabarmen antzematen dira, materiale karbonatuez bereiztuta. Beheko lisotomoan kararria izanik nagusi, tarteka oparoak dira rudisten muinoak eta ostreidoen bihoermoak. Erdikoan lur-tartekatze nabarmenik gabeko kararri ugariak daude, eta hirugarren lisotomoan kararri estratifikatuei dagokien zati basala aurkitzen da. Lisotomo hauek neurria aldatuz doa 20 metrotik 125eraiano.
Oñatitik Arantzazura doan bidetik ikusten den legez, ale xeheko hareharri karedunen iluneko multzoak nabarmentzen dira, eremu dezimetroekin estratifikatuta eta margak tartekatuz. Hori horrela, Botreaitz eta Artzanburuko hegoaldeko maldetan hareharrizko marga ilunak ugariagoak dira, metro batzuetako potentziako bustin kareduna tartekatzen zaizkiela. Sarri askotan margak kaltzifikazioa galduta dute, eta lutita zein limotita ilunaren antza hartzen dute.
2.3.2- SEDIMENTULOGIA
Milioika urtetan ur azpian egon diren gure lurralde hauek, aro eta fase ezberdinetako aldaketaz lortu dute gaurko itxura hartzea. Ziklo sedimendarioak honakoak izan ziren:
- Hauteribientse/ Marremiense zikloa (Purbeck-Weald): Itsas eremu lurtar bihurtzen den trantsizio aztarna bereziak antzeman daitezke. Lurralde batzuetan ostreidoen biohermo txikiak eta rudistak garatzen dira.
- Urgoniano zikloa (Behe-erdiko Aptiense Albiense): Hiru sekuentziatan utzi dizkigu bere aztarnak: kareharriak, litosomoak eta ezponda handiak. Ziklo honetan lautadak failekin tartekatzen dira eta mendizerrak agertu.
- Albozenomaniense zikloa (Albiense erdi-goiko eta Zenomaniense erdikoa): Lurraren historian ziklo honek amaitzen du itsas-zikloa. Urgoniano garaiko erliebe arrezifalen gainean bertako sedimentu hiatoak sortzen dira, haien komunitate biologikoaren bizitza amaituz. Era horretan, kareharrizko ezarpenak nagusituko dira.
- Goi kretaziko zikloa (Zenomaniense eta Kanpaniense): sedimentu margoso eta kareharrizkoak dira ugarienak.
2.3.3- GEOLOGIA ESTRUKTURALA
Oñatiko herria Bilbo-Altsasu faila handiaren bidean dago kokatuta, eta horrek bereizten du Behe eta Goi Kretazikoko materialak.
Alboko marrazkian ikus daitezkeenez, failaren aldamenetan hainbat tolestura ertain daude Ipar 120º – 130º Ekialde norabidearekin: San Prudentzioko sinklinala, Oñatiko sinklinala, Udalako antiklinala, Garagartzako antiklinala, etab.
Oñatiko sinklinalak Ipar-Mendebalde Hego-Ekialdeko orientazioa du, hego aldean ukitzen duen San Prudetziokoaren berbera, eta jarraipen kartografikoa dauka, Aizkorriko failak amaiera badakarkio ere. Horren babesean sortutako egitura sinklinalaren hegoa, ostera, Ipar-Hego tolesturak desitxuratzen dute.
Bilboko failak aski norabide zuzena darama Aloñako mendikatean, Aratz igaro arteraino, hegoaldeko joera duela beti ere. Bere zeharkaldian haustura paralelo garrantzitsu batzuk ditu eta nabarmenena ipar aldeko fazies Weald zerrenda da.
.
.-------------
2.4 - HAITZULOAK
2.4.1 - ALOÑA ALDEKO HAITZULOAK
1- Akaitz 1
2- Akaitz 2
3- K-25
4- Belatxingaitz
5- Maila
6- Harlepoko zuloa
7- Duruko meategia
8- Kostain Potolo
9- Azkonar Zulueta goikoa
10- Duru 2
11- Akaitz 3
12- Kosotxo
13- Azkonar Zulueta behekoa
14- Aloña bizkarreko koba
15- Lizartzako iturria
16- Buetraitz 5
17- Buetraitz 9
18- Buetraitz 6
19- Buetraitz 10
20- Atxuriko meategia
21- Buetraitz 4
22- Buetraitz 3
23- Buetraitz 1
24- Haginagako leizea
25- Buetraitz 7
26- K1
27- Aloña iparraldeko koba
28- KL 1
29 Buetraitz 2
30- 30
31- Gorgomendi 1
32- Aloña bizkarreko leizea 2
33- Aloña bizkarreko leizea 3
34- Ubaoko urzuloa
35- Belargo leizea
36- Kataosteko meategia
37- Ezaetako koba
38- Gomistegi.
-2.4.2 - ALOÑA "I" HAITZULOA
Kokapena: Aloña Mendiko iparraldeko magalean. Long.: 02º 23’ 35’’, Lat. : 42º 59’ 53’’, Alt.: 1.250 m., X.: 549.756 Y.: 4.760.568 Z.: 1.250.
Deskribapena: Haitzuloak bi galeria ditu. Bietako handiena M. aldera zuzendua dago eta 55 m.ko luzera eta 10 m. altuera du. Beste galeriak 30 m.ko luzera eta 7 m.ko altuera du. Sarrera estua da, eta 6 m.ko altuera du. Materialak sarreran eta galeria handienaren bukaeran aurkitu ziren.
Historia: Oñatiko Aloña Mendi Espeleologia Taldea - A.M.E.T. elkarteko kideek aurkitu zuten aztarnategia eta bertako materiala kontu handiz jaso zuten.
Materiala: Fauna-hezurrak. Ugaztunak: Ursus arctos.
Sekuentzia kulturala: Zehaztugabea.
2.4.3 - UBAOKO URZULOA
Ubaoko ur-ezkutuak Aloña mendiaren magaleko behealdean daude, eta urteetan Oñatiko herriaren edateko ur-sarearen oinarrietako bat izan dira. Bere ahoa kararrizkoa den dozenaka metroko horma bertikal baten pean dago, kararri urgoniana eta argilita supraurgonianaren artean, 620 metroko altueran.
Bere mailaren mantenurako Aloñatik Kataberarainoko rudisten lurretatik datozen urak jasotzen ditu, uraren beste inongo irteerarik ez baita oraino aurkitu. Izan ere, ezagutzen diren lurpeko korronteek Kataberako meategikoa eta Kataberako Haitzulo 3 eta Haitzulo 5ekoak dira soilik. Urteko batez besteko emaria segunduko 200 litrotan dago.
Ubaoko ur-ezkutuetan abiatzea askea da une oro, eta Aloña Mendiko Espeleologia Taldearen aldetik aztertua izan den hodi aktiboa 525 metro sartzen da mendian barrena, Iparmendebal - Iparekialde norabidean. Sasoi baten, Urkuluko urtegia egin aurretik, Ubao zen Oñatiko ur-hornitzaile nagusia.
.
.---------------
